(Elżbieta Łukasiak, Elżbieta Oleksiak)
Polski Związek Niewidomych nie posiada własnych środków finansowych, aby uruchomić i udźwignąć prowadzenie szkoły psów przewodników zorganizowanej tak, jak ma to miejsce w wielu krajach europejskich i na świecie. Mamy na myśli szkołę prowadzącą działalność w sposób ciągły, z własną bazą lokalową i kadrą zajmującą się zarówno hodowlą psów, ich socjalizacją, selekcją pod kątem predyspozycji do pełnienia funkcji przewodnika, jak też szkoleniem psów i przygotowywaniem osób niewidomych do posługiwania się nimi.
Aby nie pozbawiać naszych członków możliwości korzystania z psów przewodników, Związek stara się pomagać w zaopatrywaniu w tę specyficzną pomoc rehabilitacyjną. Jest to jedna z bardzo wielu form działalności realizowanych na rzecz osób niewidomych. Psami przewodnikami zajmujemy się od ponad 40 lat. Rocznie przekazujemy osobom niewidomym od 5 do 10 psów (liczba psów jest różna w poszczególnych latach).
Było i jest to możliwe dzięki dotacjom uzyskiwanym przez PZN, głównie ze środków publicznych. Od kilku lat aplikujemy o środki w ramach konkursów ogłaszanych przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych – i niemal rokrocznie uzyskujemy dofinansowanie na wyszkolenie i przekazanie osobom niewidomym kilku psów.
Pomoc PFRON jest cenna, jednak prowadzenie szkolenia psów przewodników w oparciu o środki pozyskiwane z konkursów, a nie o gwarantowane formy pomocy jest przedsięwzięciem trudnym do realizacji.
Gdy otrzymamy informację o pozytywnym rozpatrzeniu wniosku konkursowego i o przyznaniu dotacji, podejmujemy działania mające na celu wyszkolenie określonej puli psów objętej dofinansowaniem w danym roku (zlecamy to wybranej jednostce tresury). Wówczas rozpoczynamy też działania związane z kwalifikacją osób niewidomych do otrzymania psa przewodnika.
Zasady ubiegania się o psa przewodnika
W Polskim Związku Niewidomych obowiązuje regulamin przyznawania psów przewodników. Zgodnie z tym regulaminem o przyznanie psa przewodnika może starać się osoba, która spełnia m.in. poniższe warunki:
- jest całkowicie niewidoma lub ma co najwyżej poczucie światła;
- ukończyła 16 lat;
- jest sprawna fizycznie;
- ma dobrą orientację przestrzenną i potrafi samodzielnie sprawnie przemieszczać się;
- przy pomocy białej laski;
- jest zrównoważona psychicznie, nie nadużywa alkoholu i nie używa narkotyków;
- lubi zwierzęta;
- ma odpowiednie warunki mieszkaniowe i finansowe, by zapewnić psu należytą opiekę.
Osoby zainteresowane otrzymaniem psa przewodnika muszą złożyć wniosek na przyjętym regulaminem formularzu, w którym pytamy m.in. o sytuację zdrowotną, mieszkaniową, ekonomiczną, stopień zrehabilitowania.
Wypełniony przez osobę niewidomą wniosek opiniowany jest przez jednostki terenowe PZN: koło (będące podstawową komórką w naszej strukturze) oraz okręg (o szczeblu wojewódzkim) i kierowany do Instytutu Tyflologicznego PZN w Warszawie. Tam analizowane są zawarte w nim dane. Jeśli jednoznacznie wynika z nich, że dana osoba nie spełnia podstawowych kryteriów, jest informowana, że na dalszym etapie wniosek nie będzie rozpatrywany. Niektóre osoby proszone są o uzupełnienia, np. dosłanie zaświadczenia lekarskiego, gdy występuje schorzenie mogące stanowić przeszkodę w prawidłowym posługiwaniu się psem przewodnikiem. Wnioski przyjmowane są cały czas. Regulamin i wniosek dostępne są na stronie internetowej Związku oraz w jego jednostkach terenowych.
Gdy wiemy, że możliwe będzie wyszkolenie kolejnej puli psów przewodników komisja ds. przydziału psów przewodników powołana przez dyrektora Związku rozpatruje kolejne wnioski złożone przez osoby niewidome. Komisja, w oparciu o dane zawarte we wnioskach, zaprasza wybrane osoby na spotkanie o charakterze edukacyjno-kwalifikacyjnym. Jeśli na tym etapie ktoś nie spełnia wymaganych kryteriów, komisja wnioskuje o wykluczenie go z dalszej procedury kwalifikacyjnej.
Przygotowanie i kwalifikacja osób niewidomych do uzyskania psa przewodnika
Od kilku lat organizujemy kilkudniowe (najczęściej trzydniowe) warsztaty o charakterze edukacyjno-kwalifikacyjnym, w których uczestniczą kandydaci rekomendowani do ubiegania się o psa przewodnika oraz osoby z ich najbliższego otoczenia. Środki na dofinansowanie warsztatów staramy sie pozyskiwać w ramach składanych wniosków aplikacyjnych. Program warsztatów modyfikowaliśmy w kolejnych latach. Obecnie składają sie na niego wymienione niżej części.
1. Moduł edukacyjny – są to prelekcje wraz z dyskusją, które obejmują:
- omówienie sposobu realizacji zadania polegającego na zaopatrywaniu osób niewidomych w psy przewodniki przez PZN;
- przybliżenie psa jako przedstawiciela odrębnego gatunku, który rządzi się innymi prawami niż ludzie. Szczególny nacisk kładziemy na: uświadomienie reguł rządzących psychiką psa i jego zachowaniem, przybliżenie czynników mających wpływ na relacje między człowiekiem a psem, wyjaśnienie reakcji psa i jego zachowań, budowanie właściwych interakcji;
- podstawowe zasady sprawowania opieki nad psem z zakresu: żywienia, pielęgnacji, dbania o higienę i zdrowie, zaspokajania potrzeb psa;
- omówienie kompetencji, jakich uczony jest pies przewodnik, tego, jaka pomoc ze strony psa jest realna, a jaka nie, jak wygląda nauka posługiwania się takim psem, osiągnięcie satysfakcjonującej współpracy z nim;
- doświadczenia związane z użytkowaniem psa przewodnika, którymi dzieli się osoba niewidoma ze stażem w korzystaniu z takiej pomocy;
- omówienie różnych aspektów związanych z posługiwaniem się psem przewodnikiem z zakresu: regulacji prawnych, możliwości uzyskania dofinansowania do utrzymania psów, ubezpieczenia psów, radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami społecznymi.
Tematy realizują specjaliści PZN, lekarz weterynarii, behawiorysta zwierzęcy, treser.
2. Poznanie – poprzez wywiad i obserwację – osób ubiegających się o psa przewodnika.
Poznanie warunków fizycznych (wzrostu, tuszy), osobowości, ról, jakie pełnią aktualnie w życiu (zawodowe, społeczne, w rodzinie), warunków, jakie są w stanie zapewnić psu, oczekiwań wobec psa itp. Kandydatów ocenia cały zespół specjalistów.
3. Poznanie stopnia zrehabilitowania osób ubiegających się o psa, zachowań w lokomocji.
Obejmuje ono:
- przeprowadzanie indywidualnego testu umiejętności z zakresu orientacji przestrzennej i samodzielnego przemieszczania się przy pomocy białej laski po zaplanowanej trasie (m.in. ocena: zdolności właściwego wykorzystywania wskazówek słuchowych, dotykowych, węchowych płynących z otoczenia, zachowywania obranego kierunku marszu, lokalizowania określonych miejsc, decyzyjności, np. przy przechodzeniu przez ulicę, zapamiętywania tras, radzenia sobie przy zboczeniu z określonej trasy, znajomości technik posługiwania się białą laską). Przekazanie informacji zwrotnych i wskazań dotyczących badanego zakresu umiejętności. Test prowadzą instruktorzy orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się osób niewidomych;
- obserwację tempa chodzenia, temperamentu, innych aspektów, np. męczliwości, zaburzeń równowagi, niedowładów, problemów ze słuchem, uwarunkowań psychicznych, np. duży lęk przed samodzielną lokomocją, zbytnia brawura. Kandydatów obserwują instruktorzy orientacji przestrzennej i treser.
4. Poznanie predyspozycji do nawiązywania współpracy z psem.
Zajęcia prowadzone są z udziałem psów, przeplatane miniwykładami i omówieniami ćwiczeń wykonywanych z psem. Ćwiczenia służą ocenie predyspozycji osób ubiegających się do nawiązania dobrej współpracy z psem przewodnikiem. Pozwalają m.in. ocenić: koordynację w pracy z psem, umiejętność utrzymywania uwagi psa na sobie, stosunek emocjonalny do psa, umiejętność przekazywania psu jednoznacznych komunikatów, sposób przekazywania tych komunikatów, wytrwałość i inwencję w egzekwowaniu od psa oczekiwanych działań, umiejętność zastosowania się do przekazywanych poleceń, radzenie sobie z niepowodzeniami. Zajęcia te prowadzone są przez psychologa i behawiorystę zwierzęcego.
Celem ww. warsztatów jest:
- uświadomienie osobom ubiegającym się o psa przewodnika wszystkich za i przeciw w celu podjęcia świadomej decyzji o posiadaniu psa;
- dostarczenie przydatnych informacji o psach, istotnych także dla osób z najbliższego otoczenia, które w stosunku do psa przewodnika również powinny przestrzegać określonych zasad;
- zakwalifikowanie do posiadania psa przewodnika takich osób, dla których – na aktualnym etapie życia – będzie on pomocą, a nie dodatkowym utrudnieniem;
- pozyskaniu informacji ułatwiających dobór par pies – osoba niewidoma;
- zapewnienie osobom, które nie rokują aktualnie nawiązania satysfakcjonującej współpracy z psem przewodnikiem, dodatkowego wsparcia mogącego pomóc w otrzymaniu go w przyszłości lub zaproponowanie innej ścieżki rehabilitacji w przypadku tych osób, dla których pies przewodnik nie będzie dobrym rozwiązaniem.
Na zakończenie warsztatów zespół specjalistów spotyka się z każdą osobą niewidomą, aby przekazać jej swoje spostrzeżenia, opinie, wskazówki oraz by wspólnie podjąć decyzję o zakwalifikowaniu lub nie do otrzymania psa przewodnika.