(Joanna Pawlik)

Obserwowanie pracy dobrze wyszkolonego psa przewodnika jest obrazem na długo zapadającym w pamięć. Pozornie zwykły pies, ubrany w specjalne szorki, w idealnej harmonii współpracuje ze swoim niewidomym właścicielem: płynnie omijają przeszkody na ich drodze, takie jak uliczne słupki czy reklamowe stojaki, odnajdują przejścia dla pieszych, schody w dół i w górę, znajdują drzwi do sklepu czy urzędu, korzystają z komunikacji miejskiej i bez problemu poruszają się w płynącym strumieniu przechodniów.

Dwa szczeniaki rasy Labrador

Jednak jak to się dzieje, że ze szczeniaka wyrasta pies przewodnik? Skąd biorą się takie psy i jakie wymagania muszą spełnić?

Pies przewodnik to prawdziwy rolls-royce wśród wszystkich rodzajów psów asystujących. Wyjątkowość pracy takiego psa polega na tym, że z jednej strony reaguje on na komendy swojego właściciela, z drugiej cały czas musi podejmować samodzielne decyzje, jak wykonać te komendy w najwygodniejszy i najbezpieczniejszy sposób w zmieniającym się wciąż środowisku. Na tej samej, stałej trasie jednego dnia pojawić się może nowy słup reklamowy, innego roboty drogowe, zimą śnieżna zaspa skutecznie blokująca dojście do przystanku. Jednak doświadczony pies przewodnik bez problemu poradzi sobie z ich bezpiecznym ominięciem lub znalezieniem innego dojścia do celu. Dzięki wzajemnemu zaufaniu i porozumieniu para osoba niewidoma – pies przewodnik tworzy prawdziwy duet i w wygodny i płynny sposób mogą przemieszczać się nawet w trudnych miejskich warunkach. Trzeba pamiętać, że odpowiedzialność spoczywająca na takim psie jest ogromna, bo od jego niezawodności w pracy zależy nie tylko komfort osoby niewidomej, lecz także jej bezpieczeństwo.

Dobrze pracujący pies przewodnik to końcowy efekt całego restrykcyjnego systemu pozyskiwania i szkolenia takich psów. Proces ten składa się z kilku podstawowych etapów:

  • selekcji odpowiednich psów do hodowli;
  • selekcji odpowiednich szczeniąt w miocie;
  • etapu socjalizacji, szkolenia podstawowego i szkolenia specjalistycznego;
  • etapu odpowiedniego przekazania psa przewodnika osobie niewidomej.

W tym rozdziale zajmiemy się dwoma pierwszymi etapami.

Hodowla i dobór psów

Proces pozyskiwania potencjalnych psów przewodników rozpoczyna się przed ich narodzinami. Pierwszym etapem jest sprecyzowanie, jakich psów potrzebujemy do tego rodzaju szkolenia. Specyfika pracy zdecydowanie predestynuje psy o zrównoważonym charakterze, niezbyt silnym temperamencie, socjalne, odważne, nieagresywne, a także chętnie współpracujące z człowiekiem. Wymagania dotyczące psychiki są kluczowe, ale ważne są też cechy fizyczne – odpowiedni do tej pracy wzrost (zwykle są to psy mierzące powyżej 55 cm w kłębie), sylwetka umożliwiająca długotrwały ruch oraz dobre zdrowie.

Szczeniaki rasy Labrador karmione przez Mamę.

Następnie trzeba dokonać selekcji psów hodowlanych, które będą rodzicami małych kandydatów na psy przewodniki. Fundacje szkolące psy przewodniki stosują zwykle dwie metody. W dużych zagranicznych ośrodkach często prowadzona jest własna hodowla stricte w tym celu, bazująca na sprawdzonych już wcześniej liniach hodowlanych. W Polsce fundacje zazwyczaj korzystają z miotów z zaufanych hodowli prowadzonych przez inne osoby. Obecnie w hodowli psów rasowych istnieje, niestety, niekorzystna tendencja doboru rodziców pod kątem fizycznego piękna, które może być podziwiane na wystawach psów. Kwestie psychiki są bardzo często zaniedbywane, stąd olbrzymia rozbieżność charakteru osobników nawet jednej rasy. Z tego faktu wynika konieczność prowadzenia przez fundacje selekcji już na etapie pokolenia rodziców psów przewodników. Jest to dodatkowo o tyle trudne, że psy asystujące są sterylizowane, więc nie ma możliwości rozmnażania osobników, które sprawdziły się w tej pracy. Selekcja rodziców opiera się na ocenie ich psychiki i zdrowia. Z kręgu zainteresowania bezwzględnie eliminowane są psy agresywne i lękliwe, mające problem ze spokojnym poruszeniem się w hałaśliwym środowisku miejskim czy obawiające się tłumu. Bardzo ważną sprawą jest sprawdzenie reakcji na strzały. Chodzi o dziedziczną przypadłość wielu psów, która zwykle ujawnia się dopiero u kilkuletnich osobników (jest więc nie do sprawdzenia u szczeniąt), która wiążę się z reakcją lękową na dźwięk wystrzału z broni palnej, fajerwerków czy na huk burzy. Ponieważ jest to wada silnie przekazywana potomstwu oraz w zasadzie niepoddająca się eliminacji przez odpowiednie szkolenie – kluczowe jest unikanie takich psów w hodowli.

Kandydatów na psich rodziców oceniają trenerzy szkolący psy przewodniki. Robią to na podstawie ich obserwacji w różnych warunkach i sytuacjach, a także na podstawie rozmów z hodowcą. Zdecydowanie preferowane są psy ze sprawdzonych linii, w których nacisk kładzie się na odpowiedni charakter i dobrą pracę.

Nie można też zapomnieć o wymaganiach zdrowotnych. Ponieważ psy przewodniki są zazwyczaj dość duże i masywne, poważnym problemem jest zagrożenie ciężkimi chorobami układu kostnego, głównie dysplazją stawów biodrowych i łokciowych. Ich potencjalni rodzice muszą mieć wykonane badania RTG tych stawów, a ich wynik nie może budzić żadnych zastrzeżeń.. Eliminuje się też psy z innymi problemami zdrowotnymi, wśród których do częstych należą różnego typu alergie skórne i pokarmowe oraz choroby oczu.

Genetyka jest jednak bardzo kapryśna i nawet jeśli krzyżujemy dwa wspaniałe i sprawdzone osobniki dorosłe, jedynie zwiększamy szansę na powtórzenie ich cech u potomstwa, ale nie ma na to żadnej gwarancji. Dlatego tak ważny jest kolejny etap, czyli selekcja szczeniąt w miocie.

Badania kwalifikacyjne (zdrowotne i charakteru)

Szczenięta rodzą się całkowicie niezdolne do samodzielnego życia i przez osiem tygodni przebywają pod opieką matki. W tym czasie stopniowo z nieporadnych, ślepych i uzależnionych od suki noworodków rozwijają się w małe, pełne energii i chęci do zabawy psie przedszkolaki. Jest to też czas, w którym hodowca i trenerzy prowadzą regularną obserwację ich rozwoju. Taka kilkutygodniowa obserwacja jest równie ważna jak jednorazowe testy charakteru, których przykładem jest test Vollharda przeprowadzany w siódmym tygodniu życia szczeniąt. Często stosuje się też różne autorskie metody sprawdzenia predyspozycji szczeniąt. Mimo starannej selekcji rodziców nawet w najbardziej wyrównanych pod względem psychiki miotach urodzą się pieski mniej predysponowane do pracy psa przewodnika. Dzięki dużemu doświadczeniu trenerzy wraz z hodowcą odrzucają najpierw z kręgu zainteresowania szczenięta, które na tym etapie wykazują dyskwalifikujące cechy, np. bardzo dużą lękliwość, niepewność, słabe zdrowie. Następnie przeprowadzają kilka prostych testów. Szczenię zabierane jest przez obcego mu trenera w całkowicie nowe, spokojne miejsce. Obserwowane i oceniane są jego reakcje na różne bodźce, takie jak głośne dźwięki, różnego typu dziwne podłoża, nietypowe przedmioty, np. parasol. Sprawdzana jest także siła popędów szczeniaka, jego chęć do podążania za człowiekiem, to, czy zapowiada się na osobnika mocno dominującego czy uległego, czy jest bardzo pobudliwy czy spokojniejszy. Nie bez znaczenia jest też płeć. Samce zazwyczaj wyrastają na osobniki większe fizycznie i odporniejsze psychicznie, ale też trudniejsze do opanowania przez delikatne osoby. Szkoleniu poddaje się psy obu płci, należy mieć jednak na uwadze wynikające z tego różnice i osobiste preferencje trenerów i osób niewidomych.

Dwa czarne szczeniaki na tle zielonej trawy.

W życiowej roli psa przewodnika najlepiej sprawdzają się te psy, które jako szczenięta nie wykazują skrajności w swoim zachowaniu, są stabilne psychicznie, umiarkowanie ruchliwe, socjalne, odważne, ale nie przesadnie dominujące, które potrafią z łatwością odnajdować się w nowych dla nich sytuacjach i nie reagują w nich strachem czy agresją. Najlepiej jest, jeśli wynik jednorazowych testów pokrywa się z kilkutygodniowymi obserwacjami rozwoju szczenięcia. W ten sposób dokonywana jest selekcja szczeniąt do szkolenia z wcześniej wytypowanych już miotów.

Mimo prowadzenia obu etapów z bardzo dużą starannością i uwagą nie mastuprocentowej gwarancji, że wybrany w ten sposób szczeniak ukończy etap nauki i sprawdzi się w pracy. Psy to żywe organizmy, na których zachowanie mają wpływ zarówno geny, jak i późniejsze doświadczenia i szkolenie. Wybór na etapie psiego przedszkolaka jest zawsze obarczony ryzykiem, że w trakcie dorastania i kształtowania się dorosłego charakteru w zachowaniu psa pojawią się cechy, które wyeliminują go z dalszego szkolenia. Oczywiście, dzięki solidnej i mądrej socjalizacji szczeniąt pod okiem trenerów i przygotowanych wolontariuszy oraz dzięki odpowiedniemu szkoleniu, dopasowanemu do danego osobnika, ryzyko jest mniejsze. Niekiedy eliminacja ze szkolenia jest spowodowana nieszczęśliwym wypadkiem, np. jeśli kandydata na psa przewodnika pogryzie obcy pies i wydarzenie to wywoła nieodwracalny, niepoddający się skutecznej rehabilitacji lęk przed innymi psami. Taki pies musi zostać wyeliminowany z systemu szkolenia, bez względu na poziom zaawansowania. Poza ujawniającymi się niekiedy w trakcie dorastania dyskwalifikującymi cechami zachowania równie ważny jest stan zdrowia fizycznego młodych przewodników. Psia młodzież, podobnie jak ich rodzice, jest kontrolowana również pod tym kątem, przechodzi standardowe badania zdrowotne z naciskiem na eliminację osobników z dysplazją stawów biodrowych i łokciowych, chorobami oczu i alergiami.

Rasy predysponowane do szkolenia

Pozostaje jeszcze kwestia wyboru rasy psów przewodników. Warto się zastanowić, z czego wynika fakt, że na całym świecie w przeważającej większości występują w tej roli przedstawiciele grupy ras retrieverów.

O wymaganiach dotyczących psychiki psa przewodnika wspominaliśmy już tutaj wielokrotnie. Potrzebne są psy zrównoważone, odważne, socjalne, niewykazujące agresji względem ludzi i innych zwierząt.

Inne cechy determinujące wybór rasy to np. optymalna wielkość dorosłego psa. Preferowane są psy o wzroście około 55-60 cm, czyli na tyle wysokie, żeby prowadzenie psa w szorkach było wygodne dla osoby niewidomej, a jednocześnie o rozsądnej wadze (ok. 25-40 kg). Im większej rasy jest pies, tym statystycznie krócej żyje i szybciej wchodzi w wiek emerytalny. To istotna kwestia, jeśli weźmie się pod uwagę koszt i nakład sił potrzebny do wyszkolenia psa przewodnika. Psy najpopularniejszych w tej roli ras zazwyczaj bez problemu mogą pracować do około ósmego, dziewiątego roku życia. Należy też pamiętać o typowych dla danych ras chorobach. W kwestiach estetycznych czasami czynnikiem wyboru może być rodzaj sierści i problemy związane z jej pielęgnacją.

Szczeniaki na tle murawy
Wśród psów przewodników zdecydowanie prym wiodą rasy z grupy retrieverów. Pierwotnie były to psy hodowane do pomocy w aportowaniu z wody ptactwa zestrzelonego w trakcie polowań. Obecnie tę rolę wykonują rzadko, są za to bardzo często wykorzystywane do różnorodnej pracy – począwszy od wyszukiwania narkotyków czy materiałów wybuchowych, przez ratownictwo, asystowanie osobom niepełnosprawnym lub dogoterapię, aż po rolę wspaniałych psów rodzinnych. Wynika to z ich cech charakteru. Ogólnie można przyjąć, że retrievery po prostu lubią współpracować z człowiekiem, do tego są psami socjalnymi i nienadmiernie pobudliwymi. Grupa ta ma kilku przedstawicieli nieco różniących się wyglądem i zachowaniem. Zdecydowanie najpopularniejsze są labrador retrievery, bardzo przyjacielskie, odważne i stosunkowo łatwe do wyszkolenia i przekazania osobie niewidomej. Trenowane są także golden retrievery, podobne do labradorów, lecz o dłuższej sierści i delikatniejszej, wymagającej więcej umiejętnej socjalizacji psychice. Dużo rzadziej wykorzystuje się rude chesapeake bay retrievery. To rasa o większym wzroście i silniejszym charakterze, a także skłonna do tworzenia bardzo silnej więzi ze swoim opiekunem, co może sprawiać kłopoty w trakcie etapu przekazywania osobie niewidomej.

Kilkadziesiąt lat temu najpopularniejsze były owczarki niemieckie, jednak lata nierozsądnej hodowli pod kątem jedynie eksterieru doprowadziły do degeneracji rasy. Bardzo często występują wśród owczarków psy wykazujące agresję lękową, szczekliwe, bardzo pobudliwe lub ciężko poddające się szkoleniu. Do tego rasę dziesiątkują też choroby, w tym najcięższe przypadki dysplazji bioder. Z tego powodu obecnie odchodzi się od szkolenia jej przedstawicieli do roli psów przewodników. Wyjątkiem są zagraniczne ośrodki, które prowadzą własną hodowlę opartą na sprawdzonych i zdrowych liniach.

Zdarzają się oczywiście przedstawiciele innych ras pracujące jako psy przewodniki, np. pudle królewskie (których zaletą jest nieliniejąca sierść, a wadą delikatny charakter), border collie (najinteligentniejsze wśród psów owczarki, ale bardzo pobudliwe i wrażliwe na emocje opiekuna), a także mieszanki ras, np. hybrydy labrador x golden retriever.

Podsumowując, dzięki metodycznej, wieloetapowej selekcji na etapie wyboru predysponowanej rasy, doboru par hodowlanych i konkretnych szczeniąt z miotu, a później dzięki szkoleniu specjalistycznemu – z małego słodkiego szczenięcia może wyrosnąć dorosły, godny zaufania pies przewodnik.

Poprzedni rozdział / Następny rozdział